Τα «Παλαιά» Παραδοσιακά Τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, έτσι και στην Τήνο η παράδοση θέλει τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς να τραγουδιούνται την παραμονή ή ανήμερα της Πρωτοχρονιάς από σπίτι σε σπίτι.

Γράφει ο Δρ. Θεόδωρος Χίου*

H περίοδος της Πρωτοχρονιάς χαρακτηρίζεται από πολλά έθιμα και παραδόσεις, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και τα Κάλαντα. Όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, έτσι και στην Τήνο η παράδοση θέλει τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς να τραγουδιούνται την παραμονή ή ανήμερα της Πρωτοχρονιάς από σπίτι σε σπίτι.

Μιλώντας για παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, αναφερόμαστε κατά βάση στο τραγούδι, δηλαδή τη μελωδία και τους στίχους που μας έχουν κληροδοτηθεί, παραδοθεί σε μας από τις παλαιότερες γενιές των ανθρώπων της Τήνου και τα οποία διατηρούνται, απαράλλακτα ή παραλλαγμένα, ως τις μέρες μας. Βέβαια, η παράδοση γύρω από τα Κάλαντα δεν εξαντλείται μόνο στο τραγούδι αφ’ εαυτό, αλλά συμπληρώνεται και από τον τρόπο, το χρόνο και τα μέσα επιτέλεσης του τραγουδιού αυτού(ποιος τα τραγουδάει, πότε, με συνοδεία ή μη μουσικών οργάνων κλπ), καθώς και από τις λοιπές συνήθειες που σχετίζονται με το τραγούδισμα των Καλάντων.

Εστιάζοντας στο τραγούδι και μόνο, θεωρήσαμε χρήσιμο να εμπλουτίσουμε τη διαδικτυακή λημματογράφηση γύρω από τα παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, υπενθυμίζοντας μία -ίσως γνωστή για κάποιους και συνάμα καταγεγραμμένη βιβλιογραφικά [1]– διάκριση των παραδοσιακών καλάντων της Τήνου, ανάμεσα στα «παλαιά» και τα «καινούρια» – καινούρια όχι με την έννοια των μοντέρνων, αλλά των μεταγενέστερων, σε σχέση με τα «παλαιά» Κάλαντα.

Τα «καινούρια» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα ξεκινούν συνήθως με το στίχο «Άρχοντες καλησπερίζω…» ή στην παραλλαγή της Οξωμεριάς με το στίχο «Πάλι νέον έτος ήρθε…» ή «Εις αυτό το νέον έτος…». Τα Κάλαντα αυτά είναι δίχως αμφιβολία τα πλέον γνωστά εντός και εκτός Τήνου και μάλλον έχουν επικρατήσει ως τα παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Για τα «καινούρια» Κάλαντα έχει υποστηριχτεί ότι αποτελούν προϊόν δημιουργίας λογίων [2], τουλάχιστον ως προς το σκέλος των στίχων, οι οποίοι φαίνεται να προσιδιάζουν με αυτούς που περιέχουν τα Κάλαντα «Εις αυτό το νέον έτος», που προέρχονται από τη Μικρά Ασία [3]

Αντίθετα, η μελωδία και οι στίχοι στα «παλαιά» Κάλαντα φαίνεται να προέρχονται από μία κοινή υπερτοπική λαϊκή παράδοση, η οποία εκφράζεται με τοπικές παραλλαγές. Στίχοι από τα «παλαιά» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα έχουν καταγραφεί και δημοσιευθεί στο παρελθόν με περισσότερες ή λιγότερες διαφοροποιήσεις [4]. Εδώ παραθέτουμε τους στίχους, όπως αυτοί προκύπτουν από δύο πηγές:

Α) Την ηχογράφηση των παλαιών τηνιακών καλάντων εκτελεσμένα από τους παλαιούς μουσικούς Μάρκο Βιδάλη ή Καλιούπα (βιολί, τραγούδι) και Ματθαίο Μπουσετίλ (λαούτο), η οποία πραγματοποιήθηκε με επιμέλεια του Δρ. λαογράφου-εθνογράφου Α. Ε. Φλωράκη το 1980 [5].

Β) Την προγενέστερη από την ηχογράφηση αυτή καταγραφή στίχων από τον μουσικό Κώστα Πανώριο, η οποία δημοσιεύτηκε στο έργο Κ. Δανούσης, Παράδοση και Μνήμη. Με το δοξάρι και την πένα του Κώστα Πανώριου, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών/Αδελφότης ΤηνίωνΚαρδιανιωτών «Η Αγία Τριάς», 2005, σελ. 113 επ. (διατηρούνται η χρήση της γλώσσας και η στίξη).

Η επιλογή των δύο αυτών πηγών δικαιολογείται από το γεγονός ότι προέρχονται και οι δύο πρωτογενώς από μουσικούς της Τήνου παλαιότερων εποχών, οι οποίοι, εκ της ιδιότητάς τους, ήταν σε θέση να γνωρίζουν όχι μόνο τους στίχους αλλά και το σκοπό. Οι στίχοι εντός των δύο πηγών παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους. Ομοιότητες δε εμφανίζονται και με τους στίχους από τα Κάλαντα Πρωτοχρονιάς άλλων νησιών, κοντινών (π.χ. Άνδρος) ή πιο μακρινών (π.χ. Λέρος). Στην δε περίπτωση της καταγραφής του Κ. Πανώριου δεν περιλαμβάνεται μόνο το κύριο σώμα των Καλάντων, αλλά ακολουθούν και στίχοι επαινετικοί, ευχετικοί και αιτητικοί [6], οι οποίοι μάλλον θα προσαρμόζονταν ανάλογα με την περίσταση (το κάθε σπίτι στο οποίο επισκέπτονται οι «καλαντιστές»). Αυτοί οι στίχοι, όπως σημειώνει ο Κ. Πανώριος τραγουδιούνται με διαφορετικό σκοπό, ο οποίος δεν εκτελείται από τους μουσικούς στην υπό Α) ηχογράφηση.

Α) Οι στίχοι από τα «παλαιά» Τηνιακά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς στην ηχογραφημένη εκτέλεση των Μ. Βιδάλη (Καλιούπα) και Μ. Μπουσετίλ

Αρχιμηνιά καλή χρονιά / ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος / εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος

Εκεί που τον ευλόγανε / παπάς τον ξημολόγανε

Ήταν κι’ άγιος Βασίλης / ο λεβέντης μας [κι ατσίνης; – δυσνόητο]

Βασίλη οπούθεν έρχεσαι / και δεν μας εχαιρέτησες

Κι’ απούθεν κατεβαίνεις / και δε μας ασυντυχαίνεις

Κάτσε να φας κάτσε να πιεις / κάτσε τα πάθη σου να πεις

Κάτσε να τραγουδήσεις / και να μας ευχαριστήσεις

Χλωρό ραβδί ξηρό ραβδί / άσπρο σταφύλι ροζακί

Χλωρά βλαστάρια πέτα / ροϊδοκόκκινη βιολέτα

Απάνω στα βλαστάρια της / και στα περικλωνάρια της

Πέρδικες κελαηδούσαν / τζόγια μου και σε ξυπνούσαν

Δεν ήταν μόνο επέρδικες / γαρυφαλλιές λεβέντικες

Ήταν και τρυγονάκια / μαύρα μου γλυκά ματάκια

Κατέβηκε μια πέρδικα / στα νύχια της μπερδεύτηκα

Να βρέξει το φτερό της / πάψε πλέον [τη σκληρότης; -δυσνόητο]

Να ράνει τον αφέντη μας / το ρήγα το λεβέντη μας

Τον πολυχρονεμένο /και στον κόσμο ξακουσμένο.

Β) Οι στίχοι από τα «παλαιά» Τηνιακά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς όπως τους κατέγραψε ο Κ. Πανώριος

«Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά.  Ψηλή μου δενδρολιβανιά

Και αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.

Αρχή κατέβη ο Χριστός, άγιος και πνευματικός

στη γη να περπατήση και να μας καλοκαρδίση.

Και ‘κει που περιπάτησε Βασίλης τον απάντησε.

Ήτανε ο άγιος Βασίλης ο καλός μας νοικοκύρης.

Βασίλη πόθεν έρχεσαι /και δεν μας κατεδέχεσαι

και πόθεν κατεβαίνεις και δεν μας εσυντυχαίνεις;

Από της μάνας μ’ έρχομαι και δεν σας καταδέχομαι

και στο σχολειό μου πάω, δεν μου λέτε τι να κάνω.

Κάτσε να φας, κάτσε να πιης, κι αν μ’ αγαπάς να μου το πής.

Κάτσε, κάτσε να τραγουδήσης και να μας καλοκαρδίσης.

Εγώ γράμματα μάθαινα, να σας ειπώ τι πάθαινα,

τραγούδια δεν ηξεύρω, νάρθω, τζόγια μου, να σ’ εύρω

Και σαν ηξεύρεις γράμματα, ωραία τέτοια πράγματα,

πες μας την άλφα βήτα, νάχης το Θεό βοήθεια.

Χλωρό ραβδί, ξηρό ραβδί, άσπρο σταφύλι ροζακί,

χλωρά βλαστάρια πέτα, ροϊδοκόκκινη βιολέτα.

Και πάνω στα βλαστάρια της και στα περικλωνάρια της

πέρδικες καλαηδούσαν, τον αφέντη μας υμνούσαν.

Δεν ήταν μόνο πέρδικες, γαριφαλιές λεβέντικες.

Μα ήτανε και τρυγονάκια, μαύρα μου γλυκά ματάκια.

Κατέβηκε η πέρδικα που κελαηδεί λεβέντικα,

να βρέξει το φτερό της.

Και βρέχει τον αφέντη μας, τον μπέη, το λεβέντη μας,

τον πολυχρονεμένο και στον κόσμο ξακουσμένο.»

Οι επαινετικοί στίχοι που ακολουθούν τραγουδιούνται με αλλαγή στο σκοπό,όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κ. Πανώριος, και αφορούν κατά σειρά τον πατέρα –νοικοκύρη του σπιτιού- την κυρά-σύζυγο, τον γιο και την κόρη του σπιτιού που επισκέφτηκαν οι κανταδόροι:

«Εσένα πρέπ’ αφέντη μας καρέκλα καρυδένια

Για νά ΄κουμπάς τη μέση σου, την μαργαριταρένια.

Και πάλιν ξαναπρέπει σου καργιόλα να κοιμάσαι,

Λουλούδια να σκεπάζεσαι, να μην κρυολογάσαι.

Και πάλιν ξαναπρέπει σου καράβι ν’αρματώσεις

Και τα σχοινιά του καραβιού να τα μαλαματώσεις

Πολλά είπαμε του αφέντη μας,

ας πούμε και της κυράς μας, της καλής νοικοκυράς μας.

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά καμαροφρύδα,

Όταν σειστής και λυγιστής να πας στην εκκλησία,

Βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθη

και του κοράκου το φτερό βάζεις καμαροφρύδι.

Πολλά είπαμε και της κυράς, ας πούμε και του γιου σας.

Έχεις και γιον στα γράμματα, βάλτονε στο ψαλτήρι,

και ως του χρόνου σήμερα να βάλη πετραχήλι

Πολλά είπαμε και του υιού, ας πούμε και της κόρης.

Έχεις και κόρη εύμορφη, γραμματικός την θέλει.

Αν είναι και γραμματικός, πολλά προικιά γυρεύει.

Γυρεύει αμπέλια ατρύγητα, χωράφια με τα στάχυα,

γυρεύει και τη Βενετιά, μ’ όλα της τα παλάτια.

Σ’ αυτό το σπίτι που ήλθαμε, πέτρα να μην ραΐση

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήση.

Να ζήση χρόνους εκατό και να τους απεράση

Και από τις εκατό και μπρος να ζήση, να γεράση.»

Οι στίχοι κλείνουν με αιτητικό περιεχόμενο:

«Για δώσε μας τον πετεινό, για δώσε μας την κότα,

Για δώσε μας τον κόπο μας, να πάμε σ’ άλλη πόρτα.

Κόψε το κιτρολέμονο και βάλτο μες στο μέλι

γιατί ‘μαστε στα κάλαντα και είμαστε κουρασμένοι.

Βάλε την μπό(τ)σα το κρασί, να ζης αγάπη μου χρυσή.

Βάλε να μας κεράσης, για να ζήσης να γεράσης.»

Η παραπάνω παρουσίαση ήταν μία σύντομη σύνθεση γνωστών πηγών για τα «παλαιά» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Θα είχε ενδιαφέρον η εκπόνηση μίας αναλυτικότερης και πιο ολοκληρωμένης επιστημονικής τεκμηρίωσης και καταγραφής, η οποία θα παρουσίαζεεκτενέστερα τις παραλλαγές των «παλαιών» Καλάντων αλλά και αυτές των «καινούριων» και θα αναδείκνυε τόσο τις γλωσσολογικές και μουσικολογικές πτυχές των ίδιων των τραγουδιών όσο και το λαογραφικάκαι εθνογραφικά χαρακτηριστικά των συνηθειών και των ιδιαιτέρων εθίμωνπου συνόδευαν ή συνοδεύουν ακόμα το τραγούδισμά τους στα χωριά της Τήνου.

Ο Θεόδωρος Χίου είναι Διδάκτωρ Νομικής, Δικηγόρος Πνευματικών Δικαιωμάτων, Διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και Πρόεδρος της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών

_____________

[1] Α. Φλωράκης, Τήνος Λαϊκός Πολιτισμός, Ελληνικό Βιβλίο, 1971, σελ. 346.

[2] Ibid.

[3] Βλ. https://www.domnasamiou.gr/?i=portal.el.songs&id=616.

[4] Βλ. πχ. Ι. Καρδαμίτσης, Υστερνιώτικες Αναμνήσεις. Ήθη- Έθιμα- Παραδόσεις, Σύλλογος Υστερνιωτών Τήνου «Η Αγία Παρασκευή», 1997, σελ. 446-447 ⸱ Κ. Δανούσης (επιμ.), Λαογραφικά Εξωμεριάς Τήνου, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, 2004, σσ. 34-35 [καταγραφή στίχων από Κ. Ν. Καρδαμίτση] ⸱ Α. Φλωράκης, ό.π., σελ. 348-355 με καταγραφές του συγγραφέα και αρκετές υπομνήσεις παραλλαγών. Ορισμένοι στίχοι από τα «παλαιά» και τα «καινούρια» Κάλαντα Πρωτοχρονιάς, καθώς και ορισμένα έθιμα που συνδέονται με τα Κάλαντα καταγράφονται και από τον Γ. Δώριζα, Η Μεσαιωνική Τήνος, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, 2006, σελ. 311-312. Εντελώς διαφορετικά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς σε σχέση με τα «παλαιά» και τα «καινούρια» Κάλαντα Πρωτοχρονιάς καταγράφονται από τον Απ. Μωραΐτη, Δήμος Σωσθενίου Τήνου (Περιοχή Κοινοτήτων Στενής-Φαλατάδου. «Οδοιπορικό μέσα στο Χρόνο, 1994, σελ. 366-367.

[5] Αντίγραφο της ηχογράφησης μου παραχώρησε ο κ. Α. Φλωράκης, τον οποίο ευχαριστώ και από αυτή τη θέση. Η απόδοση των στίχων, όπως αυτοί εκφέρονται, σε μορφή γραπτού κειμένου γίνεται για πρώτη φορά εδώ, με επιμέλεια του γράφοντος.

[6Φλωράκης, ό.π., σελ. 351 και 354.

Ακολουθήστε το Tinos Today στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις τελευταίες & σημαντικές ειδήσεις της Τήνου

Newsletter

Τα «Παλαιά» Παραδοσιακά Τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, έτσι και στην Τήνο η παράδοση θέλει τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς να τραγουδιούνται την παραμονή ή ανήμερα της Πρωτοχρονιάς από σπίτι σε σπίτι.

Γράφει ο Δρ. Θεόδωρος Χίου*

H περίοδος της Πρωτοχρονιάς χαρακτηρίζεται από πολλά έθιμα και παραδόσεις, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και τα Κάλαντα. Όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, έτσι και στην Τήνο η παράδοση θέλει τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς να τραγουδιούνται την παραμονή ή ανήμερα της Πρωτοχρονιάς από σπίτι σε σπίτι.

Μιλώντας για παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, αναφερόμαστε κατά βάση στο τραγούδι, δηλαδή τη μελωδία και τους στίχους που μας έχουν κληροδοτηθεί, παραδοθεί σε μας από τις παλαιότερες γενιές των ανθρώπων της Τήνου και τα οποία διατηρούνται, απαράλλακτα ή παραλλαγμένα, ως τις μέρες μας. Βέβαια, η παράδοση γύρω από τα Κάλαντα δεν εξαντλείται μόνο στο τραγούδι αφ’ εαυτό, αλλά συμπληρώνεται και από τον τρόπο, το χρόνο και τα μέσα επιτέλεσης του τραγουδιού αυτού(ποιος τα τραγουδάει, πότε, με συνοδεία ή μη μουσικών οργάνων κλπ), καθώς και από τις λοιπές συνήθειες που σχετίζονται με το τραγούδισμα των Καλάντων.

Εστιάζοντας στο τραγούδι και μόνο, θεωρήσαμε χρήσιμο να εμπλουτίσουμε τη διαδικτυακή λημματογράφηση γύρω από τα παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, υπενθυμίζοντας μία -ίσως γνωστή για κάποιους και συνάμα καταγεγραμμένη βιβλιογραφικά [1]– διάκριση των παραδοσιακών καλάντων της Τήνου, ανάμεσα στα «παλαιά» και τα «καινούρια» – καινούρια όχι με την έννοια των μοντέρνων, αλλά των μεταγενέστερων, σε σχέση με τα «παλαιά» Κάλαντα.

Τα «καινούρια» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα ξεκινούν συνήθως με το στίχο «Άρχοντες καλησπερίζω…» ή στην παραλλαγή της Οξωμεριάς με το στίχο «Πάλι νέον έτος ήρθε…» ή «Εις αυτό το νέον έτος…». Τα Κάλαντα αυτά είναι δίχως αμφιβολία τα πλέον γνωστά εντός και εκτός Τήνου και μάλλον έχουν επικρατήσει ως τα παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Για τα «καινούρια» Κάλαντα έχει υποστηριχτεί ότι αποτελούν προϊόν δημιουργίας λογίων [2], τουλάχιστον ως προς το σκέλος των στίχων, οι οποίοι φαίνεται να προσιδιάζουν με αυτούς που περιέχουν τα Κάλαντα «Εις αυτό το νέον έτος», που προέρχονται από τη Μικρά Ασία [3]

Αντίθετα, η μελωδία και οι στίχοι στα «παλαιά» Κάλαντα φαίνεται να προέρχονται από μία κοινή υπερτοπική λαϊκή παράδοση, η οποία εκφράζεται με τοπικές παραλλαγές. Στίχοι από τα «παλαιά» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα έχουν καταγραφεί και δημοσιευθεί στο παρελθόν με περισσότερες ή λιγότερες διαφοροποιήσεις [4]. Εδώ παραθέτουμε τους στίχους, όπως αυτοί προκύπτουν από δύο πηγές:

Α) Την ηχογράφηση των παλαιών τηνιακών καλάντων εκτελεσμένα από τους παλαιούς μουσικούς Μάρκο Βιδάλη ή Καλιούπα (βιολί, τραγούδι) και Ματθαίο Μπουσετίλ (λαούτο), η οποία πραγματοποιήθηκε με επιμέλεια του Δρ. λαογράφου-εθνογράφου Α. Ε. Φλωράκη το 1980 [5].

Β) Την προγενέστερη από την ηχογράφηση αυτή καταγραφή στίχων από τον μουσικό Κώστα Πανώριο, η οποία δημοσιεύτηκε στο έργο Κ. Δανούσης, Παράδοση και Μνήμη. Με το δοξάρι και την πένα του Κώστα Πανώριου, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών/Αδελφότης ΤηνίωνΚαρδιανιωτών «Η Αγία Τριάς», 2005, σελ. 113 επ. (διατηρούνται η χρήση της γλώσσας και η στίξη).

Η επιλογή των δύο αυτών πηγών δικαιολογείται από το γεγονός ότι προέρχονται και οι δύο πρωτογενώς από μουσικούς της Τήνου παλαιότερων εποχών, οι οποίοι, εκ της ιδιότητάς τους, ήταν σε θέση να γνωρίζουν όχι μόνο τους στίχους αλλά και το σκοπό. Οι στίχοι εντός των δύο πηγών παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους. Ομοιότητες δε εμφανίζονται και με τους στίχους από τα Κάλαντα Πρωτοχρονιάς άλλων νησιών, κοντινών (π.χ. Άνδρος) ή πιο μακρινών (π.χ. Λέρος). Στην δε περίπτωση της καταγραφής του Κ. Πανώριου δεν περιλαμβάνεται μόνο το κύριο σώμα των Καλάντων, αλλά ακολουθούν και στίχοι επαινετικοί, ευχετικοί και αιτητικοί [6], οι οποίοι μάλλον θα προσαρμόζονταν ανάλογα με την περίσταση (το κάθε σπίτι στο οποίο επισκέπτονται οι «καλαντιστές»). Αυτοί οι στίχοι, όπως σημειώνει ο Κ. Πανώριος τραγουδιούνται με διαφορετικό σκοπό, ο οποίος δεν εκτελείται από τους μουσικούς στην υπό Α) ηχογράφηση.

Α) Οι στίχοι από τα «παλαιά» Τηνιακά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς στην ηχογραφημένη εκτέλεση των Μ. Βιδάλη (Καλιούπα) και Μ. Μπουσετίλ

Αρχιμηνιά καλή χρονιά / ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος / εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος

Εκεί που τον ευλόγανε / παπάς τον ξημολόγανε

Ήταν κι’ άγιος Βασίλης / ο λεβέντης μας [κι ατσίνης; – δυσνόητο]

Βασίλη οπούθεν έρχεσαι / και δεν μας εχαιρέτησες

Κι’ απούθεν κατεβαίνεις / και δε μας ασυντυχαίνεις

Κάτσε να φας κάτσε να πιεις / κάτσε τα πάθη σου να πεις

Κάτσε να τραγουδήσεις / και να μας ευχαριστήσεις

Χλωρό ραβδί ξηρό ραβδί / άσπρο σταφύλι ροζακί

Χλωρά βλαστάρια πέτα / ροϊδοκόκκινη βιολέτα

Απάνω στα βλαστάρια της / και στα περικλωνάρια της

Πέρδικες κελαηδούσαν / τζόγια μου και σε ξυπνούσαν

Δεν ήταν μόνο επέρδικες / γαρυφαλλιές λεβέντικες

Ήταν και τρυγονάκια / μαύρα μου γλυκά ματάκια

Κατέβηκε μια πέρδικα / στα νύχια της μπερδεύτηκα

Να βρέξει το φτερό της / πάψε πλέον [τη σκληρότης; -δυσνόητο]

Να ράνει τον αφέντη μας / το ρήγα το λεβέντη μας

Τον πολυχρονεμένο /και στον κόσμο ξακουσμένο.

Β) Οι στίχοι από τα «παλαιά» Τηνιακά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς όπως τους κατέγραψε ο Κ. Πανώριος

«Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά.  Ψηλή μου δενδρολιβανιά

Και αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος.

Αρχή κατέβη ο Χριστός, άγιος και πνευματικός

στη γη να περπατήση και να μας καλοκαρδίση.

Και ‘κει που περιπάτησε Βασίλης τον απάντησε.

Ήτανε ο άγιος Βασίλης ο καλός μας νοικοκύρης.

Βασίλη πόθεν έρχεσαι /και δεν μας κατεδέχεσαι

και πόθεν κατεβαίνεις και δεν μας εσυντυχαίνεις;

Από της μάνας μ’ έρχομαι και δεν σας καταδέχομαι

και στο σχολειό μου πάω, δεν μου λέτε τι να κάνω.

Κάτσε να φας, κάτσε να πιης, κι αν μ’ αγαπάς να μου το πής.

Κάτσε, κάτσε να τραγουδήσης και να μας καλοκαρδίσης.

Εγώ γράμματα μάθαινα, να σας ειπώ τι πάθαινα,

τραγούδια δεν ηξεύρω, νάρθω, τζόγια μου, να σ’ εύρω

Και σαν ηξεύρεις γράμματα, ωραία τέτοια πράγματα,

πες μας την άλφα βήτα, νάχης το Θεό βοήθεια.

Χλωρό ραβδί, ξηρό ραβδί, άσπρο σταφύλι ροζακί,

χλωρά βλαστάρια πέτα, ροϊδοκόκκινη βιολέτα.

Και πάνω στα βλαστάρια της και στα περικλωνάρια της

πέρδικες καλαηδούσαν, τον αφέντη μας υμνούσαν.

Δεν ήταν μόνο πέρδικες, γαριφαλιές λεβέντικες.

Μα ήτανε και τρυγονάκια, μαύρα μου γλυκά ματάκια.

Κατέβηκε η πέρδικα που κελαηδεί λεβέντικα,

να βρέξει το φτερό της.

Και βρέχει τον αφέντη μας, τον μπέη, το λεβέντη μας,

τον πολυχρονεμένο και στον κόσμο ξακουσμένο.»

Οι επαινετικοί στίχοι που ακολουθούν τραγουδιούνται με αλλαγή στο σκοπό,όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κ. Πανώριος, και αφορούν κατά σειρά τον πατέρα –νοικοκύρη του σπιτιού- την κυρά-σύζυγο, τον γιο και την κόρη του σπιτιού που επισκέφτηκαν οι κανταδόροι:

«Εσένα πρέπ’ αφέντη μας καρέκλα καρυδένια

Για νά ΄κουμπάς τη μέση σου, την μαργαριταρένια.

Και πάλιν ξαναπρέπει σου καργιόλα να κοιμάσαι,

Λουλούδια να σκεπάζεσαι, να μην κρυολογάσαι.

Και πάλιν ξαναπρέπει σου καράβι ν’αρματώσεις

Και τα σχοινιά του καραβιού να τα μαλαματώσεις

Πολλά είπαμε του αφέντη μας,

ας πούμε και της κυράς μας, της καλής νοικοκυράς μας.

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά καμαροφρύδα,

Όταν σειστής και λυγιστής να πας στην εκκλησία,

Βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθη

και του κοράκου το φτερό βάζεις καμαροφρύδι.

Πολλά είπαμε και της κυράς, ας πούμε και του γιου σας.

Έχεις και γιον στα γράμματα, βάλτονε στο ψαλτήρι,

και ως του χρόνου σήμερα να βάλη πετραχήλι

Πολλά είπαμε και του υιού, ας πούμε και της κόρης.

Έχεις και κόρη εύμορφη, γραμματικός την θέλει.

Αν είναι και γραμματικός, πολλά προικιά γυρεύει.

Γυρεύει αμπέλια ατρύγητα, χωράφια με τα στάχυα,

γυρεύει και τη Βενετιά, μ’ όλα της τα παλάτια.

Σ’ αυτό το σπίτι που ήλθαμε, πέτρα να μην ραΐση

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήση.

Να ζήση χρόνους εκατό και να τους απεράση

Και από τις εκατό και μπρος να ζήση, να γεράση.»

Οι στίχοι κλείνουν με αιτητικό περιεχόμενο:

«Για δώσε μας τον πετεινό, για δώσε μας την κότα,

Για δώσε μας τον κόπο μας, να πάμε σ’ άλλη πόρτα.

Κόψε το κιτρολέμονο και βάλτο μες στο μέλι

γιατί ‘μαστε στα κάλαντα και είμαστε κουρασμένοι.

Βάλε την μπό(τ)σα το κρασί, να ζης αγάπη μου χρυσή.

Βάλε να μας κεράσης, για να ζήσης να γεράσης.»

Η παραπάνω παρουσίαση ήταν μία σύντομη σύνθεση γνωστών πηγών για τα «παλαιά» παραδοσιακά τηνιακά Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Θα είχε ενδιαφέρον η εκπόνηση μίας αναλυτικότερης και πιο ολοκληρωμένης επιστημονικής τεκμηρίωσης και καταγραφής, η οποία θα παρουσίαζεεκτενέστερα τις παραλλαγές των «παλαιών» Καλάντων αλλά και αυτές των «καινούριων» και θα αναδείκνυε τόσο τις γλωσσολογικές και μουσικολογικές πτυχές των ίδιων των τραγουδιών όσο και το λαογραφικάκαι εθνογραφικά χαρακτηριστικά των συνηθειών και των ιδιαιτέρων εθίμωνπου συνόδευαν ή συνοδεύουν ακόμα το τραγούδισμά τους στα χωριά της Τήνου.

Ο Θεόδωρος Χίου είναι Διδάκτωρ Νομικής, Δικηγόρος Πνευματικών Δικαιωμάτων, Διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και Πρόεδρος της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών

_____________

[1] Α. Φλωράκης, Τήνος Λαϊκός Πολιτισμός, Ελληνικό Βιβλίο, 1971, σελ. 346.

[2] Ibid.

[3] Βλ. https://www.domnasamiou.gr/?i=portal.el.songs&id=616.

[4] Βλ. πχ. Ι. Καρδαμίτσης, Υστερνιώτικες Αναμνήσεις. Ήθη- Έθιμα- Παραδόσεις, Σύλλογος Υστερνιωτών Τήνου «Η Αγία Παρασκευή», 1997, σελ. 446-447 ⸱ Κ. Δανούσης (επιμ.), Λαογραφικά Εξωμεριάς Τήνου, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, 2004, σσ. 34-35 [καταγραφή στίχων από Κ. Ν. Καρδαμίτση] ⸱ Α. Φλωράκης, ό.π., σελ. 348-355 με καταγραφές του συγγραφέα και αρκετές υπομνήσεις παραλλαγών. Ορισμένοι στίχοι από τα «παλαιά» και τα «καινούρια» Κάλαντα Πρωτοχρονιάς, καθώς και ορισμένα έθιμα που συνδέονται με τα Κάλαντα καταγράφονται και από τον Γ. Δώριζα, Η Μεσαιωνική Τήνος, Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, 2006, σελ. 311-312. Εντελώς διαφορετικά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς σε σχέση με τα «παλαιά» και τα «καινούρια» Κάλαντα Πρωτοχρονιάς καταγράφονται από τον Απ. Μωραΐτη, Δήμος Σωσθενίου Τήνου (Περιοχή Κοινοτήτων Στενής-Φαλατάδου. «Οδοιπορικό μέσα στο Χρόνο, 1994, σελ. 366-367.

[5] Αντίγραφο της ηχογράφησης μου παραχώρησε ο κ. Α. Φλωράκης, τον οποίο ευχαριστώ και από αυτή τη θέση. Η απόδοση των στίχων, όπως αυτοί εκφέρονται, σε μορφή γραπτού κειμένου γίνεται για πρώτη φορά εδώ, με επιμέλεια του γράφοντος.

[6Φλωράκης, ό.π., σελ. 351 και 354.

Ακολουθήστε το Tinos Today στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις τελευταίες & σημαντικές ειδήσεις της Τήνου