Γράφει ο Πέτρος Φιλίππου Φιλίππου
Ένα από τα πολύ σπουδαία εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου (Αρ. Μουσείου Α139) είναι το Ηλιακό ωρολόγιο του Ανδρόνικου του Κυρρήστου, αστρονόμου, μαθηματικού και αρχιτέκτονα από την Κύρρο της Συρίας, που έζησε στο τέλος του 2ου π.Χ αιώνα. Βρέθηκε κατά τις ανασκαφές (1903 – 1904) στην περιοχή Κιόνια της Τήνου, όπου ευρίσκεται ο ναός του Ποσειδώνος. Είναι κατασκευασμένο από λευκό Τήνιο μάρμαρο και η δημιουργία του συγκεκριμένου ηλιακού ωρολογίου χάρισε την φήμη στον Ανδρόνικο, όπου εκλήθη να κατασκευάσει στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών τον μετεωρολογικό και ωρομετρικό σταθμό γνωστό ως Αέρηδες ή Ωρολόγιον του Κυρρήστου. Το ότι είναι έργο του Ανδρόνικου το Ηλιακό ωρολόγιο Τήνου επιβεβαιώνεται από την επιγραφή στο άνω τμήμα της κατασκευής: Ανδρόνικος Κυρρήστου.
Το Ηλιακό ρολόι της Τήνου είναι σύνθετο, οι τέσσερεις πλευρές έχουν από ένα διαφορετικό ρολόι με δυνατότητα προβολής ηλιακού χρόνου, ισημεριών και ηλιοστασίων. Στην ανατολική και δυτική πλευρά υπάρχουν δύο κατακόρυφα επίπεδα ρολόγια και στις άλλες δύο πλευρές ένα ημισφαιρικό και ένα σφαιροειδές.
Στη βορεινή πλευρά της μαρμάρινης κατασκευής είναι σκαλισμένο ένα κοίλο σφαιροειδές ρολόι. Στην κοίλη επιφάνεια του υπάρχουν 11 ωρικές γραμμές οι οποίες τέμνονται από 6 καμπύλες. Πάνω από την πρώτη καμπύλη υπάρχει η επιγραφή: ΤΡΟΠΗ ΘΕΡΙΝΗ όπου ο γνώμονας θα έδειχνε το θερινό ηλιοστάσιο. Πάνω από την τέταρτη καμπύλη υπάρχει η λέξη : ΙΣΗΜΕΡΙΑ και κάτω από την τέταρτη γραμμή είναι καταστραμμένο το υπόλοιπο τμήμα γραμμών και έτσι αγνοούμε τι άλλη επιγραφή υπήρχε. Ακριβώς κάτω από το ρολόι υπάρχει κείμενο.
Στην εκ διαμέτρου αντίθετη θέση ευρίσκεται το δεύτερο μεγαλύτερο και πολύ εντυπωσιακό ημισφαιρικού σχήματος ρολόι που είχε νότιο προσανατολισμό, διαμέτρου 0.50 εκ. Διακρίνονται οι 7 ωριαίοι κύκλοι οι οποίοι τέμνονται καθέτως από μία καμπύλη γραμμή, η οποία χωρίζει σε 7 τμήματα τους ωριαίους κύκλους και επάνω από την τέμνουσα καμπύλη, στο κάθε τμήμα υπάρχει ένα γράμμα Ελληνικού αλφαβήτου όπου διαβάζουμε την λέξη ΙΣΗΜΕΡΙΑ. Άρα η τέμνουσα τους ωριαίους είναι η Ισημερινή γραμμή που επάνω της θα έριχνε την σκιά του ο γνώμονας κατά τις ισημερίες. Επίσης υπάρχουν δύο διπλές επιγραφές αντιστοίχως πάνω και κάτω από την ισημερινή γραμμή. Η επάνω επιγραφή λέει: ΠΛΕΙΑΔΩΝ ΔΥΣΙΣ ΧΕΙΜΩΝΟΣ ΑΡΧΗ, η κάτω από ισημερινή γραμμή: ΠΛΕΙΑΣ ΕΚΦΑΝΗΣ [ΘΕ] ΡΟΥΣ ΑΡΧΗ. Η πρώτη επιγραφή μας μιλά για την είσοδο του χειμώνα με την δύση των Πλειάδων (αρχές Νοεμβρίου) όπως αναφέρει ο Ησίοδος στο «Έργα και ημέρες » ενώ η ανατολή του εν λόγω αστερισμού συμβαδίζει με την έλευση του καλοκαιριού (αρχές Μαΐου). Επίσης υπάρχει μια τρίτη επιγραφή κάτω από το δεύτερο τόξο: Κ [Υ] ΩΝ Ε [Κ] ΦΑΝ [ΗΣ]. Ο Κύων δηλ. ο Σείριος μας λέει η επιγραφή ανατέλλει στα μέσα καλοκαιριού. Ο Σείριος που ο Έλληνας ποιητής Άρατος (περ. 315-240 π.Χ.) μας μιλά σε ένα από τα ποιήματα του με γλαφυρό τρόπο: «Υπάρχει ένα αστέρι που είναι πιο θερμό από όλες τις πυρκαγιές και που έχει μία διαπεραστική φλόγα και το οποίο οι άνθρωποι το καλούν Σείριο. Όταν ανατέλλει μαζί με τον Ήλιο, τα δέντρα δεν μπορούν να τον εξαπατήσουν με την αδύναμη φρεσκάδα των φύλλων τους, γιατί εύκολα με το έντονο βλέμμα του διαπερνά τα κλαδιά τους και σε μερικά από αυτά δίνει δύναμη, αλλά σε άλλα τους καταστρέφει εντελώς το φλοιό», ή όπως μας λέει ο Όμηρος «το θερινό αστέρι [Σείριος], το οποίο αστράφτει περισσότερο από όλα τα αστέρια αστράφτει πιο λαμπρό αφού λουστεί στο κύμα» Ιλιάδα ε, 10κ.ε.
Στην συνέχεια παρατηρούμε στην ανατολική και δυτική πλευρά δύο επίπεδα κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια. Υπάρχουν δύο γραμμές εγχάρακτες, συγκλίνουσες που τέμνονται από 6 παράλληλες στην ανατολική πλευρά της κατασκευής (στις οποίες έπεφτε η σκιά του γνώμονα κι ονομάζονταν από τους αρχαίους «ανάλημμα»). Πάνω από την πρώτη συγκλίνουσα γραμμή υπάρχει η επιγραφή : ΤΡΟΠΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ και πάνω από την δεύτερη υπάρχει : ΙΣΗΜΕΡΙΑ . Ο Ανδρόνικος μας μιλά εδώ για το χειμερινό ηλιοστάσιο και για την φθινοπωρινή Ισημερία.
Στην δυτική πλευρά υπάρχουν δύο γραμμές συγκλίνουσες. Πάνω από την πρώτη συγκλίνουσα γραμμή υπάρχει η επιγραφή : ΤΡΟΠΗ ΧΕΙΜΕΡ[Ι]Ν[Η] και πάνω από την δεύτερη υπάρχει : ΙΣΗ[ΜΕΡ]Ι[Α] αλλά λείπουν οι επιγραφές για το θερινό ηλιοστάσιο.
Υ.Σ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συνεργάτες του Αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου για το έντυπο υλικό που μου παρείχαν ( Paolo Alberi OROLOGI SOLARI ROMANIO SEMISFERA E FORO SOMMITALE 1905, Scripta Graece) από όπου προέρχονται οι σχεδιαστικές απεικονίσεις του ωρολογίου. Επίσης θα ήθελα να αναφέρω ότι θαυμασμό μου προκαλεί η υψηλού επιπέδου τεχνική του αγνώστου μαρμαρογλύπτη που επεξεργάστηκε κατόπιν οδηγιών του Ανδρόνικου το μάρμαρο και ανάμεσα στα άλλα πέτυχε να δώσει κλίση στο ημισφαιρικό ρολόι 32ο 32΄ που είναι το γεωγραφικό πλάτος της Τήνου όπως αναφέρει ο αστρονόμος Δ. Κωτσάκης.
Βιβλιογραφία: Paolo Alberi OROLOGI SOLARI ROMANIO SEMISFERA E FORO SOMMITALE 1905
Scripta Graece 1908
ΤΟ ΣΥΝΘΕΤΟ ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΤΟΥ ΚΥΡΡΗΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΤΗΝΟ Ευστρατίου Θεοδοσίου,Petros Mantarakis, Βασιλείου Μανιμάνη και Χαριλάου Χρυσοστομίδη.
L’OROLOGIO GRECO-ROMANO DI TENOS, GRECIA
Nicola Severino, Gennaio 2009 –www.nicolaseverino.it
https://www.scribd.com/…/Orologio-solare-greco-romano…